De aard van de ervaring wil zeggen: dat is dus wat alle verschijningen gemeen hebben. Wat is dat? In de oosterse oefentradities heet dat ‘geest’. Daaronder bedoelt men niet zozeer (alleen) denken/verstand/cognitie, als wel de ruimte waarin de ervaring optreedt, tot bewustzijn komt. En dus ervaring ‘is’. De gemene deler, de spiegel dus. Die spiegel noemt men 'onverwoestbaar', in de zin dat er geen sprake kan zijn van een spiegelbeeld (een bewuste ervaring) zonder een spiegel (het gewaar zijn van die ervaring). Zonder ervaring geen gewaarzijn, zonder gewaarzijn geen ervaring. Onverwoestbaar, ook, omdat de spiegel niet beschadigd of besmeurd kan raken door wat het reflecteert. Het weerkaatst immers alleen.

Het juiste onderscheid

In ons alledaagse leven maken we onderscheid tussen ervaringen. De ene ervaring vinden we leuk, de andere niet. We onderscheiden spiegelbeelden, en leven daarnaar. Noem het horizontaal onderscheid. Het kerninzicht uit oosterse wijsheidstradities is dat we ook verticaal onderscheid kunnen maken. Niet alleen tussen spiegelbeelden onderling, maar tussen spiegel en spiegelbeeld. Tussen inhoud van de ervaring, en de ruimte waarin die ervaring optreedt (ons gewaarzijn).

Tussen de film en het doek, de teller en de noemer, enzovoort.

De Yogasoetra van Patañjali (zeg maar: de yogabijbel) noemt dit 'verticale' onderscheid "het reddende vlot dat alles draagt" [3.54].  Reddend, omdat het niet de ervaringen snoeit die we niet leuk vinden, maar raakt aan de wortel van het ervaren zelf. Aan die éne conditie van al ons lijden: dat we alles dat onze geest ons voorschotelt zien als absolute werkelijkheid. Dat we het relatieve verabsoluteren. Dat afleren is ontzettend moeilijk, en verklaart waarom er sprake is van ‘beoefening’.

Een controlerende hallucinatie

Om even uit het paradigma van oosterse wijsheid te stappen: de neurowetenschap vertelt ons in zekere zin hetzelfde. Anil Seth, een vooraanstaande neurowetenschapper, noemt ons bewustzijn een "controlerende hallucinatie" (Being You, 2022, p. 189). Ons brein is geëvolueerd om te overleven en DNA door te geven. Dat levert ons in zekere zin de ervaring/realiteit op die daarvoor nodig is. We zien wat we nodig hebben, wat vele generaties voor ons nodig hadden. Een aardbei 'is' niet rood, maar verschijnt als rood. Zodat de apen die onze voorouders waren, deze snel konden vinden en opsmullen. En zo overleven en hun DNA doorgeven.

Inkeren

Het kneepje van inzichtmeditatie zit 'm in het vermogen dat 'juiste' onderscheid te maken. De aandacht verleggen van de inhoud van het bewustzijn, van alles dat verschijnt, naar de ruimte waarin alles verschijnt: het gewaarzijn. Dit is in woorden niet te vangen; toch ontkomen we er niet aan er iets over te zeggen, bij wijze van richtingaanwijzing.

De reden dat dit soort tradities van 'leegte' spreken (een imperfecte westerse vertaling), is dat die ruimte niets in het bijzonder bevat. Alles verschijnt erin, en dus in zekere zin ook niets (in het bijzonder). Hiermee wordt dus geen nihilistisch, koud, zinloos universum bedoeld, zoals wel eens wordt gedacht. Wat beschreven wordt is kijken naar het kijken zelf. Niet naar iets kijken, maar naar kijken kijken. Wat zie je dan? Kan een oog zichzelf zien? Wat dan verschijnt, noemt men ‘leegte’.

Woorden als aandachtigheid, gewaarzijn, en dergelijke, vallen tegen deze achtergrond wat beter op hun plaats. Wat ook duidelijk wordt is dat het om iets anders te doen is dan 'ons beter concentreren' of om een of ander leefstijlvoordeel. Natuurlijk is het vermogen om onze aandacht vast te houden belangrijk, voor onze beoefening, omdat we ‘er doorheen willen’, door ‘de poort’ die die aandacht vormt. In de Zen spreekt men van de ‘poortloze poort’. Bij wijze van analogie: als de voordeur van je huis elke seconde op een andere plek zou verschijnen, zou je je huis niet in kunnen. Als elke inhoud van de ervaring een deur zou zijn naar je ‘ware huis’, d.w.z. naar de ruimte waarin die ervaring verschijnt, dan kan alles als poort dienen, is elke ervaring een voordeur. Echter is de kans klein dat we ons dat realiseren, omdat onze geest te beweeglijk is. De aandachtigheid die nodig is om willekeurig welke ervaring dan ook als ‘poortloze poort’ te benutten, is dan niet stabiel genoeg. Verstilling is, met andere woorden, voorwaarde voor realisatie, van ‘inkeer van ons bewustzijn in zichzelf’. In plaats van de oorzaken en oplossingen van onze problemen buiten onszelf te zoeken, komen we tot ons ‘ware’ zelf, waarin onse ervaring nog niet door onze woorden, concepten en overtuigingen gekaapt zijn. Die inkeer, inzicht in de aard van onze ervaring, is voorwaarde om door de inhouden van ons bewustzijn wat minder snel te worden gevangen. Ze te herkennen voor wat ze zijn: levensechte, voortdurend veranderende verschijning. Daarvoor hoeven we niets anders te denken, voelen, ruiken, horen etcetera dan we doen. De inhoud van de ervaring hoeft niet te worden gemanipuleerd, alleen hartgrondig te worden bestudeerd. Te worden doorzien. Dat lukt alleen in/door verstilling.

Zenmeester Tozan (9de eeuw n. Chr.) dichtte daar als volgt over:

Lang zocht ik het buiten mezelf, en was ik er ver van verwijderd.

Nu ga ik alleen, en kom ik het overal tegen.

Het is gewoon ikzelf,

al ben ik het zelf niet.

Nu ik het zo zie,

kan ik eindelijk zijn zoals ik ben.

Het verschil tussen twee soorten mentale toestanden wordt ook duidelijk, wanneer we onze vinger op de bol leggen, en er weer af halen.

In het eerste geval zien we een bewustzijn dat ergens door 'gegrepen' is. In het tweede geval zien we vrij bewegend bewustzijn (vrij gewaarzijn).

Die eerste staat is onze normale staat: we zijn in de regel altijd ergens door gegrepen, qua aandacht. Die tweede staat is de echte 'beginner's mind'. Een geest die overal voor openstaat, die niets uitsluit en niets opzoekt. Waarlijk onbevangen is.