De aard van de ervaring wil zeggen: dat wat alle verschijningen gemeen hebben. De gemene deler, de spiegel. Die spiegel noemt men 'onverwoestbaar', in de zin dat er geen sprake kan zijn van een spiegelbeeld (een bewuste ervaring) zonder een spiegel (het gewaar zijn van die ervaring). Zonder ervaring geen gewaarzijn, zonder gewaarzijn geen ervaring.

Het juiste onderscheid

In ons alledaagse leven maken we onderscheid tussen ervaringen. De ene ervaring vinden we leuk, de andere niet. We onderscheiden spiegelbeelden, en leven daarnaar. Noem het horizontaal onderscheid. Het kerninzicht uit oosterse wijsheidstradities is dat we ook verticaal onderscheid kunnen maken. Niet alleen tussen spiegelbeelden onderling, maar tussen spiegel en spiegelbeeld. Tussen inhoud van de ervaring, en de ruimte waarin die ervaring optreedt (ons gewaarzijn).

Tussen de film en het doek, de teller en de noemer, enzovoort.

De Yogasoetra van Patañjali (zeg maar: de yogabijbel) noemt dit 'verticale' onderscheid "het reddende vlot dat alles draagt" [3.54].  Reddend, omdat het niet de ervaringen snoeit die we niet leuk vinden, maar raakt aan de wortel van het ervaren zelf. Aan die éne conditie van al ons lijden: dat we alles dat onze geest ons voorschotelt zien als absolute werkelijkheid. Dat we het relatieve verabsoluteren. Dat afleren is ontzettend moeilijk, en verklaart waarom er sprake is van ‘beoefening’.

Een controlerende hallucinatie

Om even uit het paradigma van oosterse wijsheid te stappen: de neurowetenschap vertelt ons in zekere zin hetzelfde. Anil Seth, een vooraanstaande neurowetenschapper, noemt ons bewustzijn een "controlerende hallucinatie" (Being You, 2022, p. 189). Ons brein is geëvolueerd om te overleven en DNA door te geven. Dat levert ons in zekere zin de ervaring/realiteit op die daarvoor nodig is. We zien wat we nodig hebben, wat vele generaties voor ons nodig hadden. Een aardbei 'is' niet rood, maar verschijnt als rood. De apen die onze voorouders waren, deze snel konden vinden en opsmullen. En zo hun DNA doorgeven.

Tot inkeer komen

Het kneepje van inzichtmeditatie zit 'm in het vermogen dat 'juiste' onderscheid te maken. De aandacht verleggen van de inhoud van het bewustzijn, van alles dat verschijnt, naar de ruimte waarin alles verschijnt: het gewaarzijn. Dit is in woorden niet te vangen; toch ontkomen we er niet aan er iets over te zeggen, bij wijze van richtingaanwijzing.

De reden dat dit soort tradities van 'leegte' spreken (een imperfecte westerse vertaling), is dat die ruimte niets in het bijzonder bevat. Alles verschijnt erin, en dus in zekere zin ook niets (in het bijzonder). Hiermee wordt dus geen nihilistisch, koud, zinloos universum bedoeld, zoals wel eens wordt gedacht. Wat beschreven wordt is kijken naar het kijken zelf. Niet naar iets kijken, maar naar kijken kijken. Wat zie je dan? Kan een oog zichzelf zien? Wat dan verschijnt, noemt men ‘leegte’.

Woorden als aandachtigheid, gewaarzijn, en dergelijke, vallen tegen deze achtergrond wat beter op hun plaats. Wat ook duidelijk wordt is dat het om iets anders te doen is dan 'ons beter concentreren' of om een of ander leefstijlvoordeel. Natuurlijk is het vermogen om onze aandacht vast te houden belangrijk, omdat we er doorheen willen, door de poort die die aandacht vormt. Als de voordeur van je huis elke seconde op een andere plek zou verschijnen, zou je je huis niet in kunnen. Verstilling is, met andere woorden, voorwaarde voor inkeer. En inkeer, inzicht in de aard van onze ervaring, is voorwaarde om door de inhouden van die ervaring wat minder snel te worden gevangen. Ze te herkennen voor wat ze zijn: levensechte verschijning. Daarvoor hoeven we niets anders te denken, voelen, ruiken, horen etcetera dan we doen. De inhoud van de ervaring hoeft niet te worden gemanipuleerd, alleen hartgrondig te worden bestudeerd. Dat lukt alleen in/door verstilling.

Vinger op de bol, vinger van de bol

Het verschil tussen twee soorten mentale toestanden wordt ook duidelijk, wanneer we onze vinger op de bol leggen, en er weer af halen.

In het eerste geval zien we een bewustzijn dat ergens door 'gegrepen' is. In het tweede geval zien we vrij bewegend bewustzijn (vrij gewaarzijn).

Die eerste staat is onze normale staat: we zijn in de regel altijd ergens door gegrepen, qua aandacht. Die tweede staat is de echte 'beginner's mind'. Een geest die overal voor openstaat, die niets uitsluit en niets opzoekt. Waarlijk onbevangen is.

Bezoekingen

In het gunstige geval blijft de 'gegrepenheid' van onze geest, de objecten van onze aandacht, beperkt tot dat wat we nodig hebben om in dit leven te functioneren. De boodschappen, je kind naar school brengen, enzovoort. De reden achter beoefening ligt traditioneel echter in een ander soort van gegrepenheid. In het oude India werd daarnaar verwezen als klesa's. Te vertalen als geestelijke ellende, in de vorm van gedachten die ons stalken, die ons achtervolgen door alle kamers van ons huis. Pijnlijke herinneringen, al dan niet vermomd als actuele ervaringen (conflicten die welbeschouwd verdacht veel lijken op shit uit onze kindertijd, bijvoorbeeld). Allerlei gedoe, dat we maar niet uit ons hoofd kunnen krijgen. Inkomensonzekerheid, die onze gedachten telkens weer opslokt; een innerlijke criticus, die alles wat we zeggen en doen afkraakt; wel/niet/misschien beantwoorde liefde; het dragen van een geheim; noem maar op. Soms gaat het om patronen waarvoor men therapie zoekt, of die zelfs daarmee niet kan doorbreken. Geestelijke ellende wordt in het oude oosten dan ook steevast als cirkel afgebeeld. De "controlerende" hallucinatie, 'the story of our life', de keten die ons knelt, is echter zo sterk als haar zwakste schakel. Die schakel is onwetendheid over de aard van de ellende. Wat buiten ons lijkt te liggen, kan niet los worden gezien van onze geest. Want daarin verschijnt het. Dit heel precies en direct gaan waarnemen, betekent niet dat we geen problemen meer hebben. Alleen helpt het die problemen anders waar te nemen, met minder verstoring.